W środę 31 grudnia 2025 roku mieszkańcy Gdańska i turyści byli świadkami niezwykłego wydarzenia. Po 555 latach kalendarium zegara astronomicznego w Bazylice Mariackiej zostało ponownie uruchomione. To moment, który łączy historię, sztukę i precyzję średniowiecznego zegarmistrzostwa w jednym spektakularnym zabytku.
Symbol Gdańska odzyskuje dawny blask
Zegar astronomiczny w Bazylice Mariackiej powstał w latach 1464–1470. Jego twórcą był Hans Düringer z Torunia, a budowa trwała sześć lat. Od samego początku pełnił funkcję znacznie szerszą niż zwykłe odmierzanie czasu – wskazywał święta kościelne, okresy liturgiczne, fazy Księżyca, układ planet, a nawet terminy podatków.
Kalendarium zegara jest unikatowe w skali europejskiej – oryginalne, nigdy nieprzemalowane i rozpisane na 76 lat, co czyni je niepowtarzalnym dokumentem epoki. W polach kalendarium znajduje się aż 3005 danych dla lat 1463–1538, w tym dni tygodnia, daty świąt stałych, kalendarz liturgiczny z imionami świętych, wigiliami i oktawami wybranych świąt.
Prezydent Gdańska Aleksandra Dulkiewicz podkreśliła:
– Dzięki wsparciu mieszkanek i mieszkańców Gdańska, jesteśmy świadkami powrotu pełnej funkcjonalności zegara, który jest symbolem naszego miasta. Dziękuję wszystkim, którzy przyczynili się do jego odbudowy. Szczególnie księdzu Ireneuszowi Bradtke, który od dziesięciu lat jest proboszczem Bazyliki Mariackiej, a także profesorowi Andrzejowi Januszajtisowi, honorowemu obywatelowi naszego miasta, który skupia wokół siebie różnych utalentowanych ludzi, takich jak właśnie pan Grzegorz Szychliński. Dzięki takim osobom jeszcze lepiej dbamy o dziedzictwo Gdańska. I możemy prezentować je nie tylko gdańszczanom i gdańszczankom, ale też licznie odwiedzającym nasze miasto i Bazylikę Mariacką. Cieszę się, że po tylu wiekach zegar odzyskuje pełną sprawność, a jak słyszeliśmy dziś jest nawet lepszy od oryginału.
Miasto Gdańsk konsekwentnie wspierało prace konserwatorskie w Bazylice Mariackiej, przekazując w latach 2005–2025 ponad 9,19 mln zł. W 2025 roku dofinansowanie wyniosło 757 tys. zł, a dodatkowe 400 tys. zł przeznaczono na remont elewacji Kaplicy Królewskiej. Od 2005 roku miasto wydało na ochronę zabytków blisko 50 mln zł.
Burzliwe losy zegara i wieloletnia rekonstrukcja
W czasie II wojny światowej, w 1944 roku, zegar został wywieziony na Żuławy, aby uchronić go przed zniszczeniem. Po wojnie powrócił do Gdańska, jednak jego pełna rekonstrukcja była możliwa dopiero wiele lat później.
Prace odbudowujące mechanizm rozpoczęto w 1983 roku pod kierunkiem prof. Andrzeja Januszajtisa, wybitnego historyka Gdańska i inicjatora działań na rzecz przywrócenia zegara do życia. Zakończono je w 1990 roku, przywracając sprawność mechanizmu kolebnikowego i odtwarzając ponad 80% elementów oryginalnych.
Jak mówi ks. prałat Ireneusz Bradtke:
– Dziś możemy podziwiać w pełnej okazałości dzieło Hansa Düringera, które dzięki pracy wielu osób odzyskało dawny blask. Szczególne słowa uznania należą się prof. Andrzejowi Januszajtisowi, który w 1983 roku zainicjował odbudowę zegara, oraz panu Grzegorzowi Szychlińskiemu, obecnemu naczelnemu zegarmistrzowi. To ich wysiłki sprawiły, że w 1990 roku zegar znów zaczął działać, a w ostatnich latach mogliśmy dokończyć renowację. Dziś zarówno odnowiona ściana, jak i zrekonstruowany mechanizm kolebnikowy tworzą całość, która zachwyca i przypomina o bogatej historii Bazyliki Mariackiej.
Poseł na Sejm RP Piotr Adamowicz dodaje:
– To bez wątpienia dzień radości, ale również dzień refleksji. Osiemdziesiąt lat temu zegar z Bazyliki Mariackiej został prawie całkowicie zniszczony. Od tego czasu kościół stopniowo odzyskuje pełną świetność. Dzisiejsze wydarzenie jest symbolem skutków wojny i przypomnieniem, jak ważne jest dbanie o nasze dziedzictwo. Ponieważ zbliża się nowy rok, pozwalam sobie złożyć państwu życzenia pokoju i spokoju — w sercach i na całym świecie, bo bez pokoju ponownie musielibyśmy przez dekady odbudowywać zabytki i przywracać im należną świętość.
Precyzja zegarmistrzowska i spektakl teatru figur
Za odtworzenie mechanizmu odpowiadał zespół kierowany przez Grzegorza Szychlińskiego – zegarmistrza i specjalistę w dziedzinie historycznych czasomierzy. Choć zachowały się jedynie dwa oryginalne koła zębate, udało się wiernie przywrócić działanie całego systemu.
Zegar składa się z trzech części: kalendarium, planetarium oraz teatru figur, zwieńczonego symbolicznym drzewem poznania dobra i zła. Codziennie w południe odwiedzający mogą oglądać około siedmiominutowy spektakl ruchomych figur, któremu towarzyszy muzyka.
Grzegorz Szychliński zaznacza:
– Zegar astronomiczny w Bazylice Mariackiej to najważniejszy zabytek techniki Gdańska i jeden z najcenniejszych w Polsce. Zachowało się ponad 90% oryginalnej obudowy, a w mechanizmie pracuje dziś jedyne ocalałe koło kalendarza z 365 zębami. Odbudowa została przeprowadzona zgodnie z ideą odtworzenia mechanizmu z XV wieku, dlatego zastosowaliśmy kolebnik – rozwiązanie używane w zegarach przez pierwsze 350 lat ich historii. Choć te mechanizmy były niedokładne, stanowią świadectwo epoki i pozwalają nam zrozumieć rozwój zegarmistrzostwa aż do czasów Galileusza.
Legendy i historia zapisane w drewnie i miedzi
Zegar w Bazylice Mariackiej to nie tylko techniczny majstersztyk. Jak mówi Dariusz Chmielewski, Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków:
– Zegar w Bazylice Mariackiej to nie tylko wyjątkowy zabytek techniki i jedno z najwspanialszych dzieł sztuki XV wieku, ale również obiekt otoczony bogatym światem legend. Przez wieki przypisywano mu moc przynoszenia szczęścia – szczególnie 29 lutego, więc co cztery lata warto tu zajrzeć. Znajdujemy na nim także domniemany autoportret twórcy, Hansa Düringera, ukryty wśród detali kalendarza. To dziedzictwo, które łączy historię, sztukę i wyobraźnię. Gratuluję wszystkim zaangażowanym w odbudowę zegara – organizatorom, społecznikom i darczyńcom – bo Bazylika Mariacka i jej zegar pozostają jednym z najważniejszych symboli Gdańska i Europy
Dane techniczne zegara
Zegar ma wysokość 14,5 m, kalendarium mierzy 4,1 m, planetarium 4,5 m. W kalendarium znajdują się trzy tarcze z ponad 3000 danymi dla lat 1463–1538, a w planetarium trzy wskazówki: godzinowa, Słońca i Księżyca. Teatr figur składa się z 23 rzeźb – w dolnej części apostołowie i Śmierć z kosą, w górnej ewangelisci, a całość wieńczą figury Adama i Ewy stojące przy drzewie poznania dobra i zła, oplecionym przez węża z głową kobiecą.
Po 471 latach kalendarium zegara astronomicznego znów odmierza czas w pełni, łącząc w sobie historię, naukę i sztukę.
Komentarze (0)